कविराज खनाल
पोखरा,
पोखरा क्षेत्रका पहाडी वरपर गाउँहरूमा ५ दशकअघिसम्म खयरको बुटो, ठुटो र चुरो (खदीरसार) लाई उमालेर चियाको विकल्पमा प्रयोग गरिन्थ्यो ।परम्परागत रूपमा रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउने र विविध रोग निवारण गर्ने यो घरेलु पेय अहिले लोपोन्मुख अवस्थामा पुगेको छ ।
चिया केवल स्वादको कुरा होइन, यो हाम्रो संस्कृति, स्वास्थ्य र मनोविज्ञानसँग जोडिएको पेय हो ।सही तरिकाले र सन्तुलित मात्रामा सेवन गरिएमा चियाले शरीर र मन दुवैलाई लाभ पुर्याउँछ ।
आयुर्वेद चिकित्सक डा. नारायण पाण्डेका अनुसार, खयरको चुरोलाई पकाएर धुलो बनाएर त्यसमा मिश्री, तुलसी पात र पतना ( पुदिनहरा) मिसाएर बिहान–बेलुका खाली पेटमा सेवन गर्दा छाला रोग, कुष्ठरोग, मुखका खटिरा र अन्य तोक दोष विकारहरूमा निकै लाभदायक हुने बताइएको छ ।“परापूर्वकालदेखि यसको सेवन हुँदै आएको हो, र यसको सेवनले नकारात्मक असर नगर्ने देखिन्छ,” डा. पाण्डे भन्छन् ।
स्थानिय नेतृत्वको चासोः पोखरा महानगरपालिका–३२ का वडा अध्यक्ष अक्कलबहादुर कार्कीका अनुसार, “यो क्षेत्र गर्ग र च्यवन ऋषिको तपोभूमि भएकाले यहाँ औषधिजन्य बनस्पति प्रशस्त पाइन्छ ।खयरको ऐतिहासिक प्रयोगलाई ध्यानमा राख्दै वडाले ५० रोपनी जग्गा जडीबुटी संकलन केन्द्रका लागि छुट्याएर प्रदेश सरकारलाई पत्र पठाइसकेको छ ।तर, प्रदेश सरकारले अझै यसको महत्व नबुझेको छ ।”
वन कार्यालयको दृष्टिकोणः सव डिभिजन बन कार्यालय लेखनाथका बन अधिकृत सरोज जमरकट्टेलले खयरको संरक्षण र उपयोगलाई वन विभागले प्राथमिकतामा राखेको बताएका छन् ।उनका अनुसार, नेपाल र भारतका समुदायहरुमा खयरको उपयोग, व्यवस्थापन र संरक्षणमा ध्यान दिइएको छ साथै स्वास्थ्य व्यवस्थापन योजनाले बनमा देखिने ‘रुट र हार्ट‘ रोगहरुको समेत पहिचान र रोकथाम देखिएको छ भने यसको अलव हालका दिनमा “खयरको कठ्थ भारत निर्यात भइरहेको छ ।यसको प्रयोग कपडा रंगाउने, पानमा मिसाउने, र रंग बनाउने काममा प्रयोग गरिन्छ ।
निजी वन क्षेत्रबाट नियमनअनुसार कटानी र बिक्री अनुमति दिइएको छ भने सामुदायिक वनले यसको संरक्षण गरिरहेका छन् ।”
पुराना पुस्ताको अनुभवः पोखरा–२९ निवासी ९० वर्षीय होमनाथ आचार्य, जो भूतपूर्व सैनीक हुन्, विगत ९ दशकदेखि खयर चिया सेवन गर्दै आएका छन् ।उनी भन्छन्, “सानै उमेरदेखि खयरको बुटो उमालेर चिया बनाउँथ्यौं। यसले प्रेसर, सुगर, ग्यास्टिक, र क्यान्सरसम्मका रोगमा राहत दिन्छ अहिले बजारमा विभिन्न रंग–बिरंगी चिया आएपछि यसको प्रयोग घटेको छ ।सबै नेपालीले यसको उपयोग गर्नुपर्छ भन्ने मेरो आग्रह छ ।”
खयर एक महत्वपूर्ण बनस्पति हो जसको आयुर्वेदिक र परम्परागत चिकित्सा प्रणालीमा विशिष्ट स्थान छ ।बनस्पति केवल वन पैदावार होइन, नेपाली समाजको जीवनशैली, स्वास्थ्य र संस्कृतिसँग गाँसिएको परम्परागत सम्पदा हो ।यसको वैज्ञानिक र वैदिक मूल्यलाई बुझ्दै संरक्षण, प्रचार र प्रयोगमा सबै तहबाट ध्यान दिन आवश्यक छ ।बर्तमान पुस्ताले बिर्सँदै गएको यो औषधीय चिया फेरि लोकप्रिय बनाउन सामुदायिक, शैक्षिक र नीति तहबाट पहल अपरिहार्य देखिन्छ ।भने हलैका अध्ययनहरुले खयरको औषधीय गुणहरु बैज्ञानिक दृष्टिले पुष्टि गरिदिएका छन्, विशेष गरी यसको एन्टी बायोटिक, एन्टीइन्फलेसेटरी, र रक्तचाप नियन्त्रण गर्ने क्षमता पारस्परिक ज्ञान र आधुनिक अनुसन्धान सँगै खयरलाई औषधी तथा पर्यावरणीय दृष्टिले उच्च मुल्य पर्ने स्थिति आएको छ ।
