दीपा बास्तोला
आयुर्वेद, जसको इतिहास करिब तीन हजार वर्षभन्दा पुरानो मानिन्छ । यसले स्वभाविक रूपमा नै समग्र स्वस्थ्य वा पूर्ण स्वास्थ्यकै सबालको प्रतिनिधित्व गर्दै आएको छ जसलाइ आजकल एक स्वास्थ्य अवधारण वा ‘वन हेल्थ’ प्रणाली भनिन्छ ।
यसले मानव, पशु र वातावरण बीचको सन्तुलनलाई स्वास्थ्य र रोग निवारणको आधारका रूपमा हेर्न थालिएको छ ।
चरक संहिता र सुश्रुत संहिताजस्ता आयुर्वेदका महान ग्रन्थहरूले स्वास्थ्यका लागि केही अत्यन्त महत्वपूर्ण सिद्धान्तहरू प्रस्तुत गरेका छन् । जसमा समावेश छन् कि:
- — स्वच्छ पानी, हावा र माटोको महत्व,
- — जनावरबाट मानिसमा सर्ने रोगहरू (जूनोटिक रोगहरू) बाट हुने हानि,
- — र वातावरणीय सन्तुलन बिग्रँदा उत्पन्न हुने स्वास्थ्य जोखिमहरू।
यसैले, यद्यपि ‘वन हेल्थ’ भन्ने शब्द नयाँ हो, यसको मूल दर्शन हाम्रो परम्परागत चिकित्सा प्रणालीमा पहिल्यै स्थापित छ।
आयुर्वेदले भन्छ— जबसम्म मानव, जनावर र प्रकृति सन्तुलित रहँदैनन् , तबसम्म पूर्ण स्वास्थ्य सम्भव छैन।
वर्तमान परिदृश्य :
आजको विश्वमा ‘वन हेल्थ’ अवधारणा विश्व स्वास्थ्य सुरक्षा र दिगो विकासको मूल ढाँचा बनेको छ।
यो केवल जनावरबाट सर्ने रोगहरू सम्म सीमित छैन, यसले अझ व्यापक क्षेत्रहरू समेट्छ, जस्तैः
- – एन्टिमाइक्रोबियल रेसिस्टेन्स
- – खाद्य सुरक्षा र पोषण
- – जलवायु परिवर्तन र जैविक विविधताको ह्रास
- – वातावरणीय प्रदूषण र दूषितकरण
यी सबै पक्षहरू मानव स्वास्थ्य, पशु स्वास्थ्य र वातावरणीय स्वास्थ्य एक–अर्कासँग जोडिएका छन् भन्ने तथ्यलाई पुष्टि गर्छन्।
अर्थात, स्वास्थ्यलाई अब एकल रूपमा होइन, एकीकृत प्रणालीका रूपमा बुझ्नुपर्छ।
‘वन हेल्थ’ र प्रादेशिक रोग नियन्त्रण केन्द्रको भूमिकाः
गण्डकी प्रदेशमा प्रादेशिक रोग नियन्त्रण केन्द्रले ‘वन हेल्थ’ अवधारणालाई व्यवहारमा ल्याउने उल्लेखनीय पहलहरू सुरु गरेको छ ।
— एन्टिमाइक्रोबियल रेसिस्टेन्स अध्ययनः केन्द्रअन्तर्गत हाल एन्टिमाइक्रोबियल रेसिस्टेन्स अध्ययन र निगरानी कार्यहरू सञ्चालनमा छन् ।
गण्डकी प्रदेशमा रहेका मुख्य एन्टिमाइक्रोबियल रेसिस्टेन्स निगरानी स्थलहरू
— पोखरा स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठान
— पोखरा मणिपाल शिक्षण अस्पताल
हालै, धौलागिरि अस्पताल र दमौली प्रादेशिक अस्पताललाई पनि नयाँ एन्टिमाइक्रोबियल रेसिस्टेन्स निगरानी स्थलका रूपमा समावेश गरिएको छ।
यी संस्थाहरूले जनावर र मानव दुवैमा औषधि प्रतिरोधी संक्रमणहरूबारे तथ्याङ्क संकलन, विश्लेषण र प्रतिवेदन गर्ने कार्य गर्दै आएका छन् ।
रोगहरूको निदान र अनुसन्धानः प्रादेशिक रोग नियन्त्रण केन्द्रले विभिन्न रोगहरूको निदान, परीक्षण र अनुसन्धानका क्षेत्रमा पनि ‘वन हेल्थ’ दृष्टिकोण अपनाएको छ।
मानव र जनावर स्वास्थ्य संस्थाबीच सहकार्यका माध्यमबाट रोग पहिचान र नियन्त्रणमा सुधार ल्याउने प्रयास जारी छ ।
उदीयमान चुनौतीहरू
जूनोटिक रोगहरू ःमानिस र जनावरबीच सर्ने रोगहरू (जूनोटिक रोगहरू) को दर पछिल्ला वर्षहरूमा उल्लेखनीय रूपमा बढेको छ।
जस्तै — कोविड, इबोला भाइरस जस्ता रोगहरूले विश्व स्वास्थ्य प्रणालीलाई चुनौती दिएका छन् ।
यी रोगहरूको नियन्त्रणका लागि मानव, पशु र वातावरणीय स्वास्थ्य क्षेत्रबीचको समन्वय अपरिहार्य छ।
एन्टिमाइक्रोबियल रेसिस्टेन्सः पशु चिकित्सा क्षेत्रमा एन्टिबायोटिकको अत्यधिक प्रयोगले केहि हद सम्म मानव रोगजनकहरूमा औषधि प्रतिरोध विकास गरिरहेको छ।साथै मानिसहरुको एन्टिबायोटिक प्रयोगमा लापर्वाहिले गर्दा पनि मानव रोगजनकहरूमा औषधि प्रतिरोध विकास गरिरहेको छ । यसले संक्रमणको उपचार कठिन बनाइरहेको छ र भविष्यमा उपचार असफलताका घटना बढ्ने जोखिम छ।
‘वन हेल्थ’ दृष्टिकोणले यस समस्यालाई संयुक्त रूपमा सम्बोधन गर्ने प्रयास गर्छ।
वन्यजन्तु व्यापार र रोग जोखिमः अवैध वन्यजन्तु व्यापार पनि नयाँ रोगहरूको उत्पत्तिको प्रमुख कारण बनेको छ । वन्यजन्तुहरूबाट मानिसमा नयाँ रोगजनकहरू सर्ने सम्भावना बढ्दै गएकोले यस क्षेत्रमा पनि निगरानी र नियन्त्रण आवश्यक छ ।
‘वन हेल्थ’ अवधारणाका चुनौतीहरू
निगरानी प्रणालीको कमजोरी ः जूनोटिक (जनावरबाट मानिसमा सर्ने) रोगहरूको निगरानी प्रणाली अझै पर्याप्त सुदृढ छैन ।
धेरै क्षेत्रमा रोगका घटना दर्ता गर्ने, विश्लेषण गर्ने र रिपोर्ट गर्ने प्रणाली प्रभावकारी छैन।
यस कारण रोग फैलिनु अघि नै नियन्त्रण गर्ने अवसर गुमिन्छ, जसले महामारीको जोखिम बढाउँछ।
उदाहरणका रूपमा, ग्रामीण क्षेत्र वा वन्यजन्तु क्षेत्रमा सर्ने रोगहरूको निगरानी प्रणाली कमजोर हुँदा प्रारम्भिक चेतावनी सम्भव हुँदैन।
स्रोत र पूर्वाधारको अभाव : धेरै सार्वजनिक स्वास्थ्य प्रयोगशालाहरूमा आवश्यक वित्तीय स्रोत, दक्ष जनशक्ति र प्रविधिको अभाव छ ।
यसले रोगको व्यापक अनुसन्धान, परीक्षण र तथ्याङ्क विश्लेषणमा कठिनाइ ल्याउँछ।
जनशक्ति अभावका कारण नियमित परीक्षणमा ढिलाइ हुन्छ, र नयाँ रोगहरू पहिचान गर्न समय लाग्छ।
यस चुनौतीको समाधानका लागि स्थायी लगानी र प्राविधिक क्षमता विकास अपरिहार्य छ।
डेटा एकीकरणको समस्या : ‘वन हेल्थ’ दृष्टिकोण अन्तर्गत मानव स्वास्थ्य, पशु स्वास्थ्य र वातावरणीय स्वास्थ्य क्षेत्रबाट प्राप्त तथ्याङ्कहरूलाई एकीकृत गर्न कठिनाइ हुन्छ ।
प्रत्येक क्षेत्रको डेटा प्रणाली र कार्यविधि फरक–फरक भएकाले, तिनलाई एउटै प्लेटफर्ममा ल्याउन जटिलता उत्पन्न हुन्छ ।
फलस्वरूप, रोग निगरानी, जोखिम मूल्याङ्कन र नीतिगत निर्णयमा समग्र तस्वीर देख्न कठिन हुन्छ।
एकीकृत डेटा प्रणालीको अभावले समन्वित प्रतिक्रिया कमजोर बनाउँछ ।
नयाँ रोग जनकहरूको उदय ः हालको विश्वमा नयाँ–नयाँ रोगजनकहरू तीव्र गतिमा देखा परिरहेका छन् ।
यी रोगजनकहरूको छिटो परिवर्तन र उत्परिवर्तनले नयाँ रोगहरू पहिचान गर्न, परीक्षण विधि विकास गर्न र खोप तयार गर्न कठिन बनाउँछ ।
यस समस्याको समाधानका लागि क्षेत्रीय र अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्य आवश्यक छ ।
अन्तरविषयक सहकार्यको कठिनाइः ‘वन हेल्थ’ दृष्टिकोण सफल बनाउन मानव स्वास्थ्य, पशु स्वास्थ्य र वातावरणीय क्षेत्रबीच घनिष्ठ सहकार्य आवश्यक हुन्छ । तर यी क्षेत्रहरूको प्राथमिकता, कार्यपद्धति र संस्थागत संरचना फरक–फरक हुने भएकाले समन्वय जटिल बन्छ ।
कहिलेकाहीँ जिम्मेवारी बाँडफाँड अस्पष्ट हुन्छ, जसले निर्णय प्रक्रियामा ढिलाइ ल्याउँछ।
समन्वित नीति निर्माण, साझा कार्ययोजना र नियमित अन्तरक्षेत्रीय संवाद नै यस समस्याको दीर्घकालीन समाधान हुन् ।
निष्कर्ष ः
‘वन हेल्थ’ अवधारणाले स्वास्थ्यलाई समग्र रूपमा बुझ्ने आधुनिक वैज्ञानिक दृष्टिकोण प्रदान गरेको छ।
तर यसको प्रभावकारी कार्यान्वयनका लागि सुदृढ निगरानी प्रणाली, पर्याप्त स्रोत, डेटा एकीकरण, अनुसन्धान क्षमता र अन्तरविषयक सहकार्य अनिवार्य छ । यी चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्न सकेमा, मानव, जनावर र वातावरणबीचको सन्तुलन कायम राख्दै दिगो स्वास्थ्य प्रणाली निर्माण गर्न सम्भव हुनेछ ।
(लेखिका बास्तोला, प्रादेशिक रोग नियन्त्रण केन्द्र पोखरामा मेडिकल ल्याव टेक्नोलोजिस्टका रुपमा क्रियाशील छन् ।)
