मौसम परिवर्तन र नेपालको कृषि प्रणालीमा यसको प्रभाव

सुशील नारायाण साह 

नेपालको अर्थतन्त्र, सामाजिक-सांस्कृतिक तानाबाना र जनजीविकाको मेरुदण्ड कृषि क्षेत्र हो। राष्ट्रिय तथ्यांक विभागका अनुसार, सन् २०२४ सम्म नेपालको कुल गार्हस्थ्य उत्पादनको करिब २४.९% योगदान कृषि क्षेत्रबाट आएको छ, र जनसंख्याको ६५% भन्दा बढी प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा कृषिमा निर्भर छन् (MoALD, 2024)।

तर यही क्षेत्र अहिले विश्वव्यापी संकट — मानवजन्य जलवायु परिवर्तन : को सबैभन्दा ठूलो मारमा परेको छ। वातावरणीय तापक्रममा वृद्धि, वर्षा ढाँचाको अनिश्चितता, चरम मौसमी घटनाहरू (बाढी, पहिरो, खडेरी, असिना, तातो हावा आदि) को आवृत्ति र तीव्रता बढ्नुले नेपालको ग्रामीण अर्थतन्त्र, खाद्य सुरक्षा र प्राकृतिक स्रोत व्यवस्थापनमा दीर्घकालीन जोखिम सिर्जना गरेको छ।

यस अध्ययनको उद्देश्य हो —
१. जलवायु परिवर्तनको वैज्ञानिक व्याख्या र नेपालमा यसको प्रमुख प्रमाणहरूको समीक्षा गर्नु,
२. कृषि प्रणालीका मुख्य उप–क्षेत्रहरू (बाली, पशुपालन, जल/माटो स्रोत) मा यसको प्रत्यक्ष प्रभावहरूको विश्लेषण गर्नु, र
३. अनुकूलन  तथा न्यूनीकरण सम्बन्धी प्रभावकारी नीतिगत तथा प्रविधिगत उपायहरू प्रस्तुत गर्नु।

२. जलवायु परिवर्तनको वैज्ञानिक पृष्ठभूमि र नेपालका संकेतहरू

२.१. जलवायु प्रणालीमा मानवजनित हस्तक्षेप

संयुक्त राष्ट्रसंघीय जलवायु परिवर्तन महासन्धि :  अनुसार, जलवायु परिवर्तन भन्नाले प्राकृतिक जलवायु चक्र बाहेक, मानवजन्य कारणबाट पृथ्वीको वातावरणमा हुने दीर्घकालीन परिवर्तनलाई जनाइन्छ। औद्योगिकीकरणपछिका दुई शताब्दीदेखि कार्बन डाइअक्साइड (CO₂), मिथेन (CH₄), र नाइट्रस अक्साइड (N₂O) जस्ता हरितगृह ग्यास (GHG)हरूको उत्सर्जनले पृथ्वीको औसत तापक्रम १.३–१.५ °C सम्म बढाइसकेको छ (IPCC AR6, 2023)।

यी ग्यासहरूले सूर्यको उर्जा पृथ्वीमा रोक्ने कार्य गर्छन् — जसलाई “हरितगृह प्रभाव” भनिन्छ। औद्योगिक क्रान्तिपछि CO₂ को सान्द्रता २८० ppm बाट बढेर ४२० ppm पुगेको छ, जुन पछिल्ला ८ लाख वर्षमा उच्चतम स्तर हो (NOAA, 2024)।

२.२. नेपालमा जलवायु परिवर्तनका विशिष्ट प्रमाणहरू

नेपाल हिमालयको दक्षिणी ढलानमा अवस्थित भएकाले यहाँको जलवायु प्रणाली अत्यन्त संवेदनशील छ।

• तापक्रम वृद्धि दर: सन् १९७५ देखि २००६ सम्म नेपालको औसत वार्षिक तापक्रम १.८°C ले बढेको प्रमाण पाइन्छ (Malla, 2008; ICIMOD, 2020)।
• वर्षा ढाँचाको अस्थिरता: पछिल्ला दशकमा वार्षिक वर्षाको मात्रामा ठूलो परिवर्तन नभए पनि, यसको वितरण अत्यन्त असमान भएको छ — मनसुन ढिलो सुरु हुने, कम समयमा अत्यधिक वर्षा हुने, र लामो खडेरी पर्नेजस्ता अवस्थाहरू बढेका छन् (DHM, 2023)।
• हिमनदी पग्लन: नेपालका ३,२५२ हिमनदीमध्ये करिब ३३% तीव्र गतिमा पग्लिँदै छन्, जसले जलाधार सन्तुलन र सिँचाइको दीर्घकालीन स्थायित्वमा जोखिम ल्याएको छ (ICIMOD, 2023)।

यी सबै संकेतहरूले नेपालमा जलवायु परिवर्तनको प्रभाव केवल भविष्यको चेतावनी होइन, अहिलेको यथार्थ बनिसकेको देखाउँछ।

३. नेपालको भौगोलिक संवेदनशीलता र प्रणालीगत जोखिम

नेपालको भौगोलिक बनावट—तराई (१७%), पहाड (६८%) र हिमाल (१५%)—को विविधता नै यसको जलवायु जोखिमको कारण हो।

Climate Risk Index (CRI) 2024 अनुसार, नेपाल विश्वका २० सर्वाधिक जोखिमयुक्त देशहरू मध्ये एक हो (Germanwatch, 2024)।

• तराई क्षेत्रमा: तापक्रम वृद्धि र भूमिगत जलस्रोतको अत्यधिक दोहनका कारण सिँचाइ संकट र माटोको नमीमा कमी।
• पहाडी क्षेत्रमा: पहिरो, माटो कटान, साना सिँचाइ मुहानहरू सुक्नु।
• हिमाली क्षेत्रमा: हिमनदी पग्लने दर बढ्नु, (Glacial Lake Outburst Flood) को जोखिम वृद्धि।

नेपालमा विगत पाँच वर्षमा जलवायु–सम्बन्धित विपद्का कारण कृषि र प्राकृतिक स्रोत क्षेत्रमै रू. ४१५.४४ अर्बभन्दा बढी क्षति भएको अनुमान गरिएको छ (MoFE, 2024; The Kathmandu Post, 2024)।

४. कृषि प्रणालीमा जलवायु परिवर्तनका विस्तृत प्रभावहरू

४.१. बाली उत्पादन र फिजियोलोजिकल असर

• तापक्रम प्रभाव: १ °C तापक्रम वृद्धि हुँदा धान उत्पादनमा औसत ५–७% कमी आउने अनुमान छ (ADB, 2022)।
• CO₂ को द्विपक्षीय प्रभाव: सैद्धान्तिक रूपमा CO₂ वृद्धि बोटको प्रकाश संश्लेषणमा लाभदायक हुन्छ, तर अत्यधिक तापक्रमले यस लाभलाई उल्ट्याउँछ। फलस्वरूप “Grain Filling Period” छोटो हुने र दानाको वजन घट्ने गर्छ।
• असिञ्चित खेतीको जोखिम: नेपालका करिब ६८% खेत आकाशे पानीमा निर्भर छन् (MoALD, 2024)। खडेरी वा असमय वर्षाले बीउ अङ्कुरण र उत्पादनमा ठुलो गिरावट ल्याउँछ।
• कीरा र रोग: उच्च तापक्रम र आर्द्रताले धानमा “Brown Planthopper” र आलुमा “Late Blight” को प्रकोप बढाएको छ (NARC, 2023)। विषादीको प्रयोग बढ्दै जाँदा माटो र पानी दूषित हुन थालेका छन्।

४.२. जलस्रोत र माटोको क्षयीकरण

• अत्यधिक वर्षा र सतह–जलपतनले पोषक तत्वहरूको क्षयीकरण बढाउँछ।
• माटोको Organic Matter घट्दा उर्वरता कम हुन्छ, उत्पादनशीलता घट्छ।
• भू–जलको अत्यधिक दोहनले तराईमा जलस्रोत सुक्ने समस्या देखिएको छ (WECS, 2023)।
• पहिरो र माटो कटानका कारण वार्षिक करिब १० लाख हेक्टर क्षेत्र प्रभावित भएको छ (FAO, 2022)।

४.३. पशुपालन र जैविक विविधतामा असर

• ताप तनाव (Heat Stress): गाई, भैँसी र बाख्रामा प्रजनन दर घट्ने, दूध उत्पादनमा १५–२०% गिरावट आउने (Gyawali & Kharel, 2025)।
• घाँस र दानाको कमी: खडेरी र अनियमित वर्षाले प्राकृतिक चारन भूमि घटाएको छ, जसले ग्रामीण पशुपालकहरूको जीविकोपार्जनमा संकट ल्याएको छ।
• रैथाने प्रजातिहरूको ह्रास: जलवायु परिवर्तनले अनुकूलन क्षमतायुक्त बीउ र पशुप्रजातिहरू लोपोन्मुख अवस्थामा पुर्‍याएको छ (NARC, 2023)।

५. सामाजिक–आर्थिक र खाद्य सुरक्षामा प्रणालीगत असर

• खाद्य असुरक्षा: नेपालमा जलवायु–सम्बन्धित कारणले करिब ९०% बाली क्षति हुने गरेको छ (NEF, 2024)।
• गरिबी र ऋण: उत्पादन घट्दा किसानहरू उच्च ब्याजदरका ऋणमा फस्ने, गरिबीको दुष्चक्र बढ्ने।
• बसाइँसराइ: कृषिमा कम आम्दानीका कारण युवाहरू वैदेशिक रोजगारीतिर, जसले श्रमशक्ति अभाव र खेतीयोग्य जमिन बाँझो बनाएको छ।
• पोषण र मूल्यवृद्धि: बाली उत्पादन घट्दा मूल्य वृद्धि र पौष्टिक बालीहरूको कमीले कुपोषण दर बढ्दै गएको छ (WFP Nepal, 2023)।

६. समाधानका रणनीतिहरू

६.१. अनुकूलन (Adaptation)

1. जलवायु-सहिष्णु कृषि (CSA): उत्पादन वृद्धि, जोखिम न्यूनिकरण र GHG घटाउने उद्देश्यसहित।
2. सिँचाइ प्रविधि सुधार: ड्रिप, स्प्रिंकलर, र वर्षा जल संचय प्रविधि।
3. बाली विविधीकरण: एकै प्रकारको बालीमा निर्भर नहुने; उच्चभूमिमा बालीको स्थानान्तरण (Crop Zoning)।
4. बीउ सुधार: NARC मार्फत खडेरी–रोक्ने धान र मकै जातको विकास।
5. माटो व्यवस्थापन: कभर क्रप, मल्चिङ, र कार्बन संचय बढाउने प्रविधि।
6. बाली बीमा: मौसम–सूचकाङ्कमा आधारित बीमा प्रणाली साना किसानसम्म पुर्‍याउने।

६.२. न्यूनीकरण (Mitigation)

1. ऊर्जा संक्रमण: डीजेल सिँचाइ प्रणालीलाई सौर्य/बायोग्यासमा रूपान्तरण।
2. CH₄ नियन्त्रण: धान खेतीमा AWD (Alternate Wetting and Drying) प्रविधि।
3. Agroforestry: खेतीमा रूख रोपेर कार्बन जफत क्षमतामा वृद्धि।
4. पशुधन व्यवस्थापन: गोबर ग्यास र कम्पोस्ट प्रणालीद्वारा उत्सर्जन घटाउने।

६.३. नीतिगत सुधार

• Early Warning Systems: मौसमपूर्वानुमान SMS/मोबाइल सेवाद्वारा किसानलाई सूचना।
• शिक्षा र तालिम: जलवायु शिक्षालाई कृषि विस्तार सेवासँग जोड्ने।
• संस्थागत समन्वय: संघीय, प्रदेश र स्थानीय सरकारबीच नीति र बजेट एकरूपता।
• अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग: NDC (Nationally Determined Contribution) र Green Climate Fund अन्तर्गत वित्तीय पहुँच बढाउने।

७. निष्कर्ष

जलवायु परिवर्तन नेपालको कृषि प्रणालीका लागि केवल वातावरणीय होइन, अर्थ–सामाजिक अस्तित्वको प्रश्न बनेको छ। तापक्रम वृद्धि, वर्षा ढाँचाको अनियमितता र प्राकृतिक स्रोत क्षयीकरणले उत्पादन घटाउने मात्र होइन, ग्रामीण जीवनको आर्थिक स्थायित्वमा गहिरो चोट पुर्‍याएको छ।

नेपालले यस चुनौतीलाई अवसरमा रूपान्तरण गर्न विज्ञान–आधारित नीति, जलवायु–सहिष्णु प्रविधि, र समावेशी विकास दृष्टिकोण अपनाउन आवश्यक छ। जलवायु परिवर्तनको सामना प्रतिक्रियात्मक होइन, पूर्वानुमानिक (Proactive) दृष्टिले गर्न सकेमा मात्र नेपालको कृषि प्रणाली दिगो, सुरक्षित र समृद्ध बन्न सक्छ।

                   (लेखक साह, राष्ट्रिय कृषि आधुनिकीकरण कार्यक्रम, कार्यक्रम कार्यान्वयन एकाइ धादिङमा कृषि अधिकृतका रुपमा क्रियाील छन् । )

सन्दर्भ सूची (References)

1. Ministry of Agriculture and Livestock Development (MoALD). (2024). Statistical Information on Nepalese Agriculture 2023/24. Government of Nepal.
2. Ministry of Forests and Environment (MoFE). (2024). National Climate Change Policy Review Report. Kathmandu.
3. Department of Hydrology and Meteorology (DHM). (2023). Climatic Trends and Variability in Nepal. Kathmandu.
4. Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC). (2023). AR6 Synthesis Report. Geneva.
5. Malla, G. (2008). Climate Change and Its Impact on Nepalese Agriculture. Journal of Agriculture and Environment, 9(1), 62–71. NEPJoL
6. ICIMOD. (2023). The Cryosphere of the Hindu Kush Himalaya: State of the Glaciers and Snow. Kathmandu.
7. Germanwatch. (2024). Global Climate Risk Index 2024. Bonn, Germany.
8. The Kathmandu Post. (May 15, 2024). Nepal’s Agriculture and Water Resources under Climate Threat. Kathmandu.
9. Food and Agriculture Organization (FAO). (2022). Soil Degradation and Agricultural Resilience in South Asia. Rome.
10. World Food Programme (WFP). (2023). Food Security Monitoring in Nepal. Kathmandu.
11. Nepal Economic Forum (NEF). (2024). Climate Change in Nepal: Who Pays the Price?
12. Gyawali, K. P., & Kharel, S. M. (2025). Impact of Climate Change on Livestock-Centric Rural Development. Saptagandaki Journal, 9(1). NEPJoL
13. Asian Development Bank (ADB). (2022). Agricultural Vulnerability Assessment of Nepal. Manila.
14. NARC. (2023). Annual Agricultural Research Report 2022/23. Kathmandu.
15. Water and Energy Commission Secretariat (WECS). (2023). National Water Resources Policy Update. Kathmandu.