कृषि प्रणालीमा विकृति बढनाले मह उत्पादन घटदै आएको किसानको गुनासो

 

ज्ञानु पंगेनी/आरसी टाइम्स
नवलपुर, पौष ५

नगदे कृषि उद्यमका रुपमा पहिचान बनाएका मौरी पालनमा लागेका नवलपुरका किसानहरु पछिल्लो केही वर्षयता मह उत्पादनमा कमि आउन थालेपछि चिन्तित बनेका छन्  ।
पछिल्लो तिन वर्ष यता मह उत्पादन ह्वात्तै घटेको नवलपुरका किसानको भनाई छ  । मह राम्रो उत्पादन हुने समयमा नै मह उत्पादनमा ह्रास आएपछि मर्कामा परेको किसानको गुनासो छ  ।
कावासोतीमा विगत २० वर्षबाट मौरीपालन व्यवसाय गर्दै आएका चण्डीका लामिछानेका अनुसार विगत केही वर्षबाट महको उत्पादनमा निकै ह्रास आएको छ  । नेपाल मौरी पालक किसान महासंघ गण्डकी प्रदेशका वरिष्ठ उपाध्यक्ष समेत रहेका किसान लामिछाने विगत तीन वर्ष यता त मह उत्पादनमा पचास प्रतिशतजति नै ह्रास आएको बताउँछन्  ।
लामिछानेका अनुसार मह उत्पादनमा ह्रास आउनुको धेरै कारण छन्  । जसमध्ये प्रमुख कारण भनेको पछिल्ले समय कृषिमा प्रयोग हुने आधुनिक उपकरण र विषादी हो  । पहिले खेती लगाउँदा एउटै सिजनमा पनि धेरैथरीका बाली लगाउने प्रचलन थियो  । गहुँमा पनि तोरा, छर्ने, मसुरो तोरी संगै छर्ने गरिन्थ्यो  । आलस तोरी पनि संगै छरिन्थ्यो  । यसरी छर्दा एकै पटकमा बाली स्याहार्न मिल्थेन  । एकथरी स्याहारेर अर्को हुन्थ्यो, जसले गर्दा फुल फुल्ने समय फरक फरक हुन्थ्यो  । मौरीले लामो समयसम्म फुलको रस पाउथेँ र मह पनि उत्पादन राम्रो थियो  । तर, अहिले आधुनिक उपकरणको प्रयोगले किसानले यसरी बाली लगाउन छाडे, प्राय एउटै बाली लगाउछन्  । मेसीनबाट बाली स्याहार्दा धेरै बाली स्याहार्न मिल्दैन्  । त्यसैले एकै पटक लगाउने र एकै पटक स्याहार्ने गर्दा मौरीले फुलको रस निश्चित समयसम्म मात्रै पाउछन्  । जसका कारण मह उत्पादनमा ह्रास आएको लामिछानेले बताए  । अर्को विषादीको बढ्दो प्रयोग कारण भएको किसानले बताएका छन्  । विषादीयुक्त बालीबाट मौरीले फुलको रस लिदा मौरीको मृत्यु हुने, रोगी हुने समस्याले गर्दा मह उत्पादन घटेको उनी बताउँछन्  ।

लामिछानेले २०५८ सालमा पाँच घारबाट मौरी पालन व्यवसाय सुरु गरेका हुन  । उनीसँग अहिले ३ सय घार मौरी छन्  । चारजनालाई रोजगारी समेत दिएका छन्  । आठदश वर्ष अघिसम्म एक घारमा पचास—साठी केजीसम्म मह उत्पादन हुने गरेको अनुभव उनले सुनाए  । तर, अहिले ह्वात्तै घटेको र एक घारमा पाँचदश केजी पनि मुस्किल पर्न थालेको उनले बताए  ।
लामो समयदेखि मौरी पालनमा आबद्ध भएकाले लामिछानेसंग विगतदेखी अहिलेसम्मका धेरै अनुभव छन्  । पछिल्लो केही वर्ष यता नेपालमा आधुनिकताको हावी भएपछि धेरै रैथाने बोट बिरुवा र वाली लोप भएका छन्  । भने, कतिपय लोप हुने अवस्थामा छन्  । मह उत्पादनमा टेवा पु¥याउने त्यस्ता बोट बिरुवा लोप हुँदै जाँदा मौरी पालक किसान धेरै मारमा परेको उनको अनुभव छ  । रुदिलो, फापर, फिलिङ्गे, सिलाम, सूर्यमुखी, धनीया, ज्वानो, मेथी, चिउरी जस्ता मौरीले रस पाउने बोट बिरुवा लोप हुने, खेती गर्न छाड्ने गरेका कारण पनि मह उत्पादन घट्दो अवस्थामा आएको लामिछानेले बताए  । विषेश गरेर तोरी खेतीमै मात्रै पछिल्लो समय मौरी पालक किसान निर्भर हुनु परेको छ  । तोरी हिउँद महिनाको निश्चित समय कात्तिक, मंसिर र पुस महिनामा मात्रै हुने हुँदा किसान तोरीको फुलमा एक सिजन मात्रै भर पर्नु परेको छ  । ‘तोरी बाहेकका अन्य हाम्रा रैथाने बोट बिरुवा अन्य सिजनमा पनि फुल्ने गर्छन्  । तर, ती बोटबिरुवाको खेती हुनै छाड्यो  । भएका पनि मासिन थाले त्यसैले अन्य सिजनमा चिनीमा भर पर्नुपर्ने अवस्था आयो  । ’ लामिछानेले भने  । चिनी महङ्गो पर्ने हुँदा कतिपय किसानले मह नै उत्पादन गर्दैनन्  ।

देवचुलीका अर्का किसान राजेन्द्र रावलको गुनासो पनि उस्तै छ  । विगत २५ वर्षदेखि देवचुली ९ विशालटारमा मौरीपालन व्यवसाय गर्दै आएका रावलले एउटा घारबाट सुरु गरेको व्यवसाय अहिले एक सय घार पुगेको छ  । सुरुआतका दिनमा ४० देखि ६० केजीसम्म एउटा घारबाट मह उत्पादन हुने गरेकोमा विगत केही वर्षबाट मह उत्पादनमा ह्रास हुँदै गएको उनले बताए  । तर, यस वर्ष मह उत्पादनमा सोच्दै नसोचेको ह्रास आएको उनले बताए  ।
नवलपुर र पश्चिम नवलपरासी तथा चितवनका किसानको मुख्य चरण क्षेत्र भनेको दाङ र प्युठान हो  । दाङमा असोज महिनामा नै तोरी फुल्छ  । प्युठानमा चिउरी फुल्छ  । तोरी र चिउरीको फुलमा मौरीको चरण राम्रो हुने भएकाले यहाँका किसान मौरी चराउन त्यहा पुग्छन्  । तर, यस वर्ष वैमौसममा भएको अत्याधीक वर्षाले चिउरीको फुलमा पनि क्षती पुग्यो भने, जमिन चिसो हुँदा किसानले समयमै तोरी छर्न पाएनन्  । छरेको तोरीमा पनि वर्षाले नोक्सान ग¥यो  । त्यसैले यस वर्ष मह उत्पादन निकै कम भएको रावलको भनाई छ  ।

रावलका अनुसार ‘तिनचारवर्ष अगिसम्म एक घारमा पचासछाठी केजीबाट घटेर पच्चीसतिस केजीसम्म झरेको थियो  । तर, अहिले केही किसानको एउटा घरमा तिनचार केजी मात्रै मह उत्पादन भएको छ  । यो निकै दुःखको कुरा हो  । यसरी नै मह उत्पादन घट्दै जाने हो भने मौरी पालन किसान धरासायी बन्छन्  ।’
नेपाल मौरीपालक महासंघ नवलपुरका अध्यक्ष यदुनाथ कंडेलका अनुसार नवलपुरमा मात्रै करीब २ सय किसान मौरीपालनमा लागेका छन्  । थोरै लगानी र कम मेहेनत पर्ने भएकाले यस व्यवसायमा किसानको आकर्षण बढेको छ  । तर, विभिन्न समस्याबाट मौरी पालक किसान गुज्रनुपरेको उनले बताए  । जलवायु परिवर्तन, चरण क्षेत्रको अभाव, तोरी छर्ने कतिपय किसानमा जनचेतनाको अभावले गर्दा चरणमा अवरोध पु¥याउने, थोरै घार मौरी भएका किसानले धेरै चरण क्षेत्र ओगट्ने जस्ता समस्याले मह उत्पादनमा क्रमिक रुपमा ह्रास हुँदै गएको उनले बताए  ।
गत वर्षदेखि कोभिड संक्रमणपछि महको माग ह्वात्तै बढेको छ  । बजारको माग धान्नै नसक्ने अवस्थामा रहेको किसानहरु बताउँछन्  । माग अनुसारको पूर्ती गर्नै गाह्रो भएको किसान रावलले बताए  । नियमित रुपमा मह खरीद गर्ने ग्राहकलाई समेत फर्काउनु परेको उनले बताए  । माग अनुसार किसानले आपुर्ती गर्न नसक्दा अहिले बजारमा भारतबाट गुरस्तरहीन (नक्कली महको) कारोवार गर्नेहरुले अवसर पाएको उनको भनाई छ  । केमिकल मिसाएर शुद्ध महको जस्तै वास्ना आउने बनाउने, जसले गर्दा उपभोक्ताले पनि छुट्याउन नसक्दा उपभोक्ताहरुको स्वास्थ्यमा समेत असर पर्ने रावलले बताए  ।
मौरी पालनमा देखिएका सबै समस्यालाई समाधान गर्दै नीतिगत रुपमा चरिचरणको उचित व्यवस्थापन, वालीमा विविधीकरण, वास्तविक किसानमुखी अनुदान, सहुलियत, विमा र जनचेतनाका कार्यक्रम सरकारबाट हुन सकेमा मात्रै मौरी पालन किसान लाभान्वित हुनुका साथै महको उत्पादनमा बृद्धि गर्न सकिने किसान लामिछानेको भनाई छ  ।