शत्रु जीव व्यवस् थापनमा वनस् पतिजन्य पदार्थको  प्रयो गका तरिका

कालिका प्रसाद उपाध्याय

वनजङ्गलमा पाइने  झार पात वा वो टहरुका ङ्गअङ्गमा पाइने  विनाशकार ी वस् तुनाशक पदार्थहरु मध्ये  कसै ले  शत्रुजीवलाई नजिक आउन नदिने , कसै ले  नर ाम्रो  गन्ध दिई विरुवालाई नो क्सान गर्ने  रुची जाग्न नदिने , कसै ले  विषादीको  काम गर्ने  र  कसै ले  बृद्धि र ो क्ने  खालका हुन्छन् ।
यी झार पातहरु मध्ये  कतिपयले  पूर ै  शर ीर मा, कतिपयले  जर ामा, कतिपयले  डाूठमा र  अझ कतिपयले  त फलमा विनाशकार ी वस् तुनाशक पदार्थहरु सञ्चित गरि र ाखे का हुन्छन् । तसर्थ कुनै  पनि झार पातको  प्रयो ग गर्दा त्यसको  उपयुक्त अङ्ग पत्ता लगाउनु पहिलो  काम हो  । त्यसपछि उक्त अङ्गको  कति मात्राले  विरुवाका शत्रुजीव नियन्त्रण गर्न सक्छ भन्ने  कुर ा पत्ता लगाउनुपर्दछ । यसो  गर्नको  लागि धे र ै  किसिमका विधिहरु अपनाउन सकिन्छ ।

जस् तै ः १. हरि यै  वा सुकाएर  प्रयो ग गर्ने , २. पानीमा वा गहु ूतमा विभिन्न मात्राको  घो ल बनाएर  तत्कालै  छर्ने , ३. पानीमा वा गहुूतमा विभिन्न मात्राको  घो ल बनाएर  के ही दिन वा हप्तापछि छर्ने , ४. पानीमा वा गहुूतमा एकै  मात्रामा दुई वा दुईभन्दा बढी झार पात तत्काल मिसाएर  छर्ने , ५. पानीमा वा गहुूतमा विभिन्न मात्रामा दुई वा दुईभन्दा बढी झार पात मिसाएर  के ही दिन वा हप्तापछि छर्ने , ६. पानीमा वा गहुूतमा एकै  मात्रामा दुई वा दुईभन्दा बढी झार पात मिसाएर  के ही दिन वा हप्तापछि छर्ने  र  ७. विभिन्न मात्राको  साबुनको  झो लमा विभिन्न मात्राका झार पात (एक वा एकभन्दा बढी) मिसाएर  एउटै  समय वा विभिन्न समयमा छर्ने  । यी सबै  विधिहरुमा जर ा, डाूठ, र  पातको  छुट्टछुट्टै  पर ीक्षण पनि गर्न सकिन्छ । यी के ही उदाहर णहरु मात्र हुन् यी बाहे कका उपायहरु पनि गाउूघर मा वा अन्यत्र प्रचलनमा हुनसक्छन् । वै ज्ञानिकहरुले  यी शत्रु जीव व्यवस् थापन गर्न वनस् पतिजन्य पदार्थ को  प्र यो  गमा भएका उपलव्धीहरु वनस् पतिजन्य पदार्थको  प्रयो ग र  तिनको  प्रभावकार ीताका वार े  ने पालभित्र र  वाहिर  जे  जति काम भएका छन् तिनको  कृषकस् तर मा पर ीक्षण र  मूल्याड्ढन गर ी उपयुक्त प्रविधिको  सिफारि स गर्नुपर्ने  बे ला भइसके को  छ ।

ने पाल विश्व व्यापार  सङ्गठनको  सदस् य भइसके को  परि पे ्रक्ष्यमा गुणस् तर ीय उत्पादनका लागि यो  कुर ा झन् अपरि हार्य भएको  छ । वरि परि  र  ते श्रो  मुलुकमा उत्पादन निर्यात गर्दा विकसित मुलुकहरुले  विषाक्तताको  मात्रा हे र ी उपयो ग गर्न सकिने  भन्दा बढी मात्रामा विषादी दे खिएमा फिर्ता पठाइदिने  सम्भावनाले  गर्दा भविष्यमा ठूलो  नो क्सानी वे हो र्नुपर्ने  हुनसक्छ । तसर्थ बे लै मा कृषक तथा कृषि उत्पादनमा लागे का सबै  सर ो कार वालाहरुको  ध्यान स् वस् थ कृषि उपज वृद्धि गर्नतिर  जानु आवश्यक दे खिन्छ । अन्ुसन्धानकर्ताहरु, प्रसार कर्ताहरु र  अगुवा कृ षकले  पनि वनस् पतिजन्य पदार्थको  पर ीक्षण गर ी आएका उपलव्धीलाई सबै  कृषकसम्म पु¥याउनु पर्दछ । यसको  थालनी कृषकस् तर मा प्रयो ग भइर हे का र  के ही अनुसन्धानबाट प्रमाणित उपलव्धीहरुको  प्रचार  प्रसार बाट गर्नुपर्दछ । यसर ी संकलित के ही उपलव्धीहरु निम्न अनुसार  उल्ले ख गर्न सकिन्छ ।

१. लुम्ले मा गरि एको  पर ीक्षण अनुसार  सिस् नुलाई टुक्रा पार ी १ हप्तासम्म गाईको  गहुूतमा कुहाएर  (१ के .जी. १० लिटर गहुूतमा) निस् के को  झो ल छाने र  २०० मि.लि. पानीमा मिसाई काूक्रो मा छर्नाले  धूले  ढूसी र  डाउनी मिल्ड् यूको  र ो कथाम हुन्छ (गौ तम र  साथीहरु) २. बायो मल्टिनिम ३ मि.लि. प्रति लिटर  पानीमा मिसाउने  । २५० ग्राम सुर्तीका सुके का पात र  ३० ग्राम साबुनलाई ४ लिटर  पानीमा आधा घण्टा उमाल्ने  । यी दुवै लाई छुट्टाछुट्टै  तर  एकै  समयमा छर्नाले  काउलीका लाही कीर ाको  र ो कथाम भएको  पाइएको  छ । (पने रु र  साथीहरु) ३. गाईको  गहुूतमा कुहाएको  सिस् नुको  झो ल २०० मिलीलिटर  प्रति लिटर  पानीमा मिसाई क्राूक्रो मा छर्नाले  ५० प्रतिशतसम्म उत्पादन वृद्धि भएको  पाइएको  छ । (चन्द र  साथीहरु) ४. एक किलो  निम, डे ढ किलो  टिमूर , २ किलो  बकाइनो , आधा किलो  बो झो , २ किलो  तिते पाती, आधा किलो  असुर ो , आधा किलो  सयपत्री, १ किलो  आरुको  पात, आधा किलो  पदिना, आधा किलो  गो लभे ंडाको  पात टुक्रापार ी १५ लिटर  गहुूत, २५० ग्राम पिना र  २५० ग्राम सावुनसंग २०( २५ दिन र ाखे पछि साना विरुवामा १० भाग पानी र  ठूला विरुवामा ५ भाग पानी मिसाई ७ दिनको  फर कमा छर्नाले  लाहीलाई मार्ने , अन्य कीर ालाई भगाउने  खाद्यतत्व थप्ने  जितमायाू तामाङ्ग, भूमिडाूडा(५ काभ्रे पलाञ्चो कका कृषकको  अनुभव के शव दे वको टा र  दे व गुरुङ्गले  उल्ले ख गर े का छन् ।
५. यसै गरि  असुर ो , तिते पाती, वनमार ा, खिरर् ाे , सिउूडी, सजीवन, सिस् नु र  चिलाउने को  पात बर ाबर  गर ी २५ किलो  र  वनस् पति भिज्ने  गर ी गहुूतमा १० दिनसम्म र ाख्ने  । कलिला विरुवाको  लागि ८ भाग र  छिप्पे का विरुवाको  लागि ४ भाग पानीमा मिसाएर  ७(१० दिनको  फर कमा छर्नाले  कीर ा भगाउने , डढुवा र ो ग लाग्न नदिने  र  खाद्यतत्व थप्ने  अनुभव दो लर ाज पने रु, से ती दो भान(५ स् याङ्गजाका कृषकको  र हे को  छ । ६. लुम्ले मा गरि एको  पर ीक्षण अनुसार  लसुनको  र स १० मि.लि. प्रतिलिटर  पानीमा घो ली आधा घण्टासम्म फललाई उक्त घो लमा डुबाएर  भण्डार  गर्नाले  सुन्तलामा लाग्ने  निलो  ढूसीको  धे र ै  हदसम्म नियन्त्रण भएको  पाइएको  छ । (उपाध्याय र  साथीहरु) यी माथिका तरि काहरु के ही उदाहर ण मात्र हुन् । यी बाहे क हाम्रा घर ायसी वस् तुहरु जस् तै ः लसुन, प्याज, अदुवा, मरि च, मे थी, धनियाू, बो झो  आदिको  शत्रुजीव व्यवस् थापनमा प्रयो ग गर्न सकिने  सम्भाव्यता दे खिएको  छ । कृषकहरुले  प्रयो ग गर्दै  आएका गितीमल, चियामल, संगीन मल वा अन्य कुनै  पनि मलहरुको  यस सन्दर्भमा उल्ले खनीय सम्भावना र हन्छ । गाउँघर मा प्रयो ग गरि ने  धे र ै  वानस् पतिक वस् तुहरु अझै  प्रकाशमा आउन सकिर हे का छै नन् । अतः तिनको  खो ज र  प्रचार प्रसार  गर्नु पर्ने  पनि एक महत्वपूर्ण पक्ष हो  । के ही वानस् पतिक पदार्थहरुको  औ द्यो गिकस् तमा उत्पादन गरि एको  र  ने पालमा तिनको  आयात हुन थाले को  अवस् थामा विविध बालीनालीमा पर्न े  तिनको  सकार ात्मक प्रभावलाई पनि ले खाजो खा गर्नु पर्ने  टड्कार ो  खाूचो  दे खिन्छ ।

निष्कर्षः र ासायनिक विषादीहरुको  जथाभावी प्रयो गबाट उत्पन्न वातावर णीय समस् या र  मानव स् वास् थ्यमा पर्ने  नकार ात्मक असर हरु न्यून गनेर्  वै कल्पिक उपाय मध्ये  वनस् पतिजन्य पदार्थद्वार ा शत्रुजीव व्यवस् थापन पनि एक हो  । ने पाल प्रकृतिको  धनी मुलुक भएकाले  वनस् पतिजन्य पदार्थको  उपयो गबाट बालीनालीका र ो ग र  कीर ाहरुको  नियन्त्रणको  लागि धे र ै  काम गर्न सकिने  सम्भाव्यता छ । सस् तो , सजिलो  र  प्रभावकार ी पदार्थको  पर ीक्षण र  विस् तार  गर्न सक्ने  हो  भने  एकातिर  र ासायनिक विषादीमा भइर हे को  खर्च वचत हुन्छ भने  अकोर् तिर  झार पातको  पनि व्यवसायिक खे ती शुरु हुनाले  कृषकहरु नै  लाभन्वित हुने  र  हर्वल कम्पनीहरुको  विस् तार  भई दे शको  अर्थतन्त्रमा ठूलो  यो गदान पुग्ने  दे खिन्छ ।

श्रोत www.aicc.org.np